لە ڕۆژی بەرەنگاربوونەوەی بە بیابانبوون و وشكە ساڵیدا، نەتەوە یەكگرتووەكان و ڕێكخراوە نا حكومییەكان بانگەواز دەكەن بۆ كاركردن بۆ پاڵپشتیكردنی عێراق لە بەڕێوەبردنی ئاو و هەروەها خۆگونجاندن لە گەڵ گۆڕانی كەش و هەوادا

عێراق لە نێوان ئەو 5 وڵاتانەدایە كە زەرەرمەندترینن و زۆرترین كاریگەریی گۆڕانی كەش و هەوایان لەسەرە و لە ڕیزبەندی 39 یەمینە لە كەمیی ئاودا. ڕیكۆردی كەمیی بارانبارین لە ساڵی ڕابردوودا، كە دووەم ووشكترین وەرز بوو لە ماوەی 40 ساڵدا – بووە هۆی كەمبوونەوەی ئاو، بە بیابانبوون و هەروەها داخورانی خاك بەهۆی ڕاهێنانە كشتوكاڵییە بەردەوام نەبووەكان و كرژبوونەوەكان و لەناوچوونی بەرگە ڕووەكییەكانەوە. ململانێ، زەوی و سەرچاوە ئاوییەكانی وێرانكرد لە عێراقدا، كە بووە هۆی داخورانی زیاتری زەوی و پیسبوونی، لە كاتێكدا كە ناسەقاماگیری ڕامیاری ئالنگاری زیاتر دەسەپێنێت بە سەر بەرێوەبردنی ژینگەییدا.

كەمبوونەوەی گەورە لە زەوی كشتوكاڵی و هەمە جۆربوونی بایۆلۆژی لە كشتوكاڵدا، تێكچوونی زەوی و هەروەها زیادبوونی دەنكی لمین  زیادبوونی فشاری لێكەوتەوە و بووە هۆی كۆچ و مردنی ئاژەڵان . هەندێك نمونە، لەوانە زریانی خۆڵینی هەمەجۆر كە تا ئێستا لە ساڵی 2022 دا بەردەوامە، تەنانەت بووەتە هۆی مردنی مرۆڤیش، یان وشكبوونی دەریاچەی ساوا لە پارێزگای موسەنا كە لەم ساڵدا و بەهۆی قەیرانی ئاوەوە ڕوویدا. 

بەبێ گوێدانە پێشبینییەكان بۆ 2040، زیادبوونی فشارەكان دەردەخەن لە سەر سەرچاوەكانی ئاو لە عێراقدا، كە ڕووبەڕووی ئالنگاری گەورە دەبێتەوە بەهۆی پیسبوونی پیشەسازی نەوت و هەروەها ئاوەڕۆ، لاوازی حكومڕانی ژینگەیی و ئاگركەوتنەوەوە. لە تەنیشت كەمیی ئاوەوە، ڕۆشتن و نەمانی بەشی سەرەوەی خۆڵ و كەمبوونەوەی بەپیتی زەوی، بووە هۆی كەمبوونەوەی بەرهەمهێنانی خۆراك لە عێراقدا.

ئەنجامی ڕوپێوییەك لە 2021 دا كە 7 پارێزگای گرتەوە، دەریخست كە لە سەدا 37 جوتیارانی گەنم و لە سەدا 30 جوتیارانی جۆ بە دەست كەمیی و شكست لە بەرهەمدا دەناڵێنن. لە هەمان كاتدا، داهاتیش كەمیكرد چونكە جوتیاران دانەوێڵەی دروینەكراویان نەبوو بۆ فرۆشتن، كە كاریگەری ڕاستەوخۆی هەیە لە سەر ئاسایشی خۆراكیی.

ئەو 4 ملیۆن كەسەی كە لە پارێزگای بەسرە دەژین و دەكەونە سەر ڕێڕەوی ڕووبار لە عێراقدا، زیانپێكەوتووترینن لە كەمیی ئاودا. زۆنگاوەكانی عێراق، بەو كەلتوورە قووڵە مرۆیی و ڕۆشنبیریی  هەروەها بەو سەرچاوە سروشتییەی كە هەیبوو لە دابینكردنی هەلەكانی بژێوییدا، ڕۆژگارێك یەكەمین هیڵی بەرگریی دەنواند لە دژ گۆڕانی كەش و هەوا و زیانە ژینگەییەكان. كەمبوونەوەی ئاستەكانی ئاوی هەردوو ڕووباری دیجلە و فورات كە سەردەمانێك گەورەترین بوون، بووەتە هۆی بەرزبوونەوەی ئاستەكانی خوێ و تێكچوونی جۆرایەتی ئاوەكە. لە گەڵ بەهەڵمبوونی ساڵانەیی كە زیاترە  لە 3 مەتر و هەروەها ئاوی ڕوباری كەمتر، ئاوی دەریا گەشتووەتە بەرزترین ئاستی ڕوبارەكە و هاتووەتە ئەل – قورنە و بووەتە هۆی وێرانكردنی 60000 دۆنم لە زەوی كشتوكاڵی و 30000  لە دار و درەخت.

لە مارسی 2022، ڕاگواستنی نزیكەی 3000 خێزان تۆمار كراوە بە هۆی وشكەساڵی و لێكهەڵوەشان و وێرانكردنی ژینگەییەوە، لە سەرتاسەری 8 پارێزگا لە ناوەڕاست و باشووری عێراقدا. لێكۆڵینەوە نوێیەكان دەریدەخەن كە كەمیی ئاو، یەكێكە لە هاندەرە سەرەكییەكانی كۆچكردن لە ناوچە گوندییەكان بۆ ناوچە شارستانییەكان، بە تەنیشت ئالنگارییەكانی تری كشتوكاڵی بەردەوام و ئاسایشی خۆراكییەوە. 

بە بیابانبوون و كەمیی ئاو بەشێوەیەكی ناگونجاو كاردەكاتە سەر ئەوانەی كە زۆرترین هەژاری و لاوازییان هەیە. خێزانە هەژار و بەرگەزنەكان ئەوانەی كە دەیانناڵاند بە دەست ململانێ و ئاوارەبوونەوە ئێستا كەوتوونەتە نێو بازنەیەكی هەژاریی درێژخایەنترەوە. ئەوەی جێی نیگەرانیشە بەشێوەیەكی تایبەت، بارودۆخی منداڵانە لە ناوچە گوندنشینەكاندا، كە هەلەكانی خوێندن و فێربوونیان لە دەستدا بەهۆی ململانێ و كۆڤید – 19، هەنووكەش لەوانەیە بخرێنە بەر كاركردن و زوو ئەنجامدانی هاوسەرگیرییەوە، بە مەبەستی یارمەتیدانی خێزانەكانیان لە دابینكردنی پێداویستییە ئاو و خۆراكیییەكانیاندا.

هەروەها كچان و ژنانیش دوو هێندە ڕووبەڕووی لاوازێتی دەبنەوە بە هۆی كەمیی ئاوەوە  و تا ڕادەیەكی زۆریش بە هۆی نا یەكسانیی ڕەگەزییەوە. لە ڕاستیدا، دەستگەشتنی سنووردار بە ئاوی پاك كاریگەری دەكاتە سەر پاكژی سوڕی مانگانەیی و ئەمەش تەندروستی و شكۆی ژنان و كچان ڕووبەڕووی مەترسیی دەكاتەوە. كارەساتە پەیوەستدارەكانیش بە كەش و هەواوە كاریگەریی دەكاتە سەر سیستەمی تەندروستی كە خۆی لە بنچینەدا لاواز و نا كارایە. بەبێ پاڵپشتیی پزیشكی لە كاتی منداڵبووندا، مەترسییەكانی مردنی دایكان زیاددەبێت، كە دەكرێت ڕێگیریی لەم مەترسییانە بكرێت.

زیادبوونی گرژییەكان بە تەنیشت لەناوچوون و تێكشكانی یەكڕیزیی كۆمەڵایەتی، لەوانەیە ببێتە هۆی زیادبوونی توندوتیژیی لە سەر بنەمای جێندەری، لەوانەش توندونیژیی لە سەر بنەمای ڕەگەزیی.

لە ڕێگەی پاڵپشتییە هاوبەشەكانی ئەكتەرە نێوخۆیی و نێودەوڵەتییەكانەوە، عێراق دەتوانێت كاربكات بۆ زاڵبوون بە سەر ناسەقامگیریی ڕامیارییە نیشتمانی و هەرێمایەتییەكانەوە، بۆ سووكتركردنی كاریگەرییەكانی گۆڕانی كەش و هەوا و تێكچوون و داڕمانی زەوی، هەروەها چارەسەركردنی بەرێوەبردنی نیشتمانییانەی ئاو. دەسەڵاتدارە  نیشتمانی و خۆجێیەكان دەتوانن بە پەلە لە هەوڵی داڕشتنی یاسادانان و ڕاهێنانە خواستراوە پێویستەكاندا بن، بۆ بەڕێوەبردن و بەكارهێنانی ئاو بە شێوەیەكی بەردەوام. 

ئامانجی دەیەی نەتەوە یەكگرتووەكان، گەڕاندنەوەی سیستەمی ئیكۆلۆجی  بەمەبەستی نەهێشتنی لەناوچوونی سیستەمی ئیكۆلۆجییە جیهانییەكان. نەتەوە یەكگرتووەكان و رێكخراوە ناحكومییەكان لە عێراقدا كار دەكەن لە گەڵ حكومەت و زانكۆكانی عێراقدا، سەبارەت بە سیستەمە زیرەكەكانی چاودێریكردن بۆ شوێنكەوتنی بەرەوپێشچوونەكان یان پاشكەوتنەكانی ئامانجە ژینگەییەكان، كەش و هەوا، سەرچاوەكانی ئاو و بەكارهێنانی خاك. ئەم داتایانە گرنگ و بەبایەخن بۆ پڕچەككردنی بڕیار بە دەستەكان بە زانیاریی پێویست بۆ بڕیار وەرگرتن و داڕشتن و دروستكردنی سیاسەت. زانیاریی بەشكرا لە گەڵ كۆمەڵگەكاندا بۆ پاڵپشتیكردنی پلانی كار لە لایەنی گشتییەوە و هەروەها بۆ بڕیاردانی كۆمەڵگەیی دەربارەی نەهێشتنی ڕوودانی وشكە ساڵی.

جێگیركردنی خاك و پاراستنی ڕووبەرە ڕووەكییەكەی لە رێگەی هاندانی بەكارهێنانی ئاوەوە بەشێوەیەكی پێویست، پڕكردنەوەی عەمبارە ئاوییەكان، بووژاندنەوەی ژێرخانە ئاودێرییەكان، ناشتنی داری زیاتر، دارچە و دارستان، پەرەپێدانی بەردەوامی پشتێنەی سەوز بە دەوری شارەكاندا، كۆنترۆڵ كردنی چالاكییە كانزاییەكان، باشتركردنی جۆرایەتی خاك و پاراستنی لە بە خوێبوون لە ڕێگەی كشتوكاڵی بەردەوامی زیاتر و تەكنیكە كشتوكاڵییەكانەوە، هەموو ئەمانە پێویست و گرنگن. دابینكردنی چارەسەرە ئاودێرییە ژینگە دۆستەكان و هەروەها سەر لە نوێ شارەزاكردنەوەی جوتیاران، بۆ نمونە، ئاودانی بە دڵۆپە و جۆرەكانی ئاودێری زیرەك، ئاو پاشەكەوت دەكات و كاریگەرییەكی ئەرینیی گەورە دروستدەكات.

لە كۆمەڵگەی خۆجێی، دەسەڵاتدارانی خۆجێی و حكومەتی نیشتمانییەوە بۆ ئەكتەرە نێودەوڵەتییەكان، بە پاڵپشتیی هەمووان، ئێمە دڵنیا دەبینەوە لە پاشەڕۆژێكی تەندروست بۆ خاك و ئاوی عێراق و هەروەها ئەو خەڵكەشی كە پشتی پێدەبەستن.

ئێرینا ڤۆژۆكۆڤا – سۆلۆرانۆ، هەماهەنگكاری نەتەوە یەكگرتووەكان و هەماهەنگكاری مرۆیی لە عێراق

عەلی ئەل – كەرخی، بەرێوەبەری گشتی، حومات دیجلە، عێراق

عەلی ڕەزا قورەیشی، نوێنەری بەرنامەی خۆراكی جیهانی لە عێراق

برووك گیبۆنس، بەڕێوەبەری وڵات، مێرسی كۆرپس، عێراق

د. ڕیتا كۆڵۆمبیا، نوێنەری سندوقی نەتەوە یەكگرتووەكان لە عێراق

د. سەلاح ئەلحاج حەسەن، نوێنەری ڕێكخراوی خۆراك و كشتوكاڵ، عێراق

ئێدوارد سانتیاگۆ، بەڕێوەبەری وڵات، ئەركی ڕۆژهەڵات، عێراق

جۆرج جیگاوری، سەرۆكی ئەركی ڕێكخراوی كۆچی جیهانی، عێراق

ئیشتاق مەنان، بەڕێوەبەری ئۆفیسی مناڵپارێزیی جیهانی، عێراق

جەیمس مون، بەرێوەبەری وڵات، ئەنجومەنی پەنابەرانی نەرویجی , NRC عێراق

ژێن – نیكۆڵاس بیۆز. نوێنەری كۆمیسۆنی كاروباری پەنابەران لە عێراق

كەیتی – تۆماس كانفیڵد، بەڕێوەبەری وڵات ، ڕێكخراوی كار دژی برسێتیی ACF، عێراق

خالید ئەسوەد، بەڕێوەبەری وڵات، كۆمەڵەی ئەلزەها بۆ گەشەپێدانی ژینگەیی، عێراق

مادس ئۆین، لێپرسراوی بەوەكالەتی نوێنەری یونسێف لە عێراق

سامی دیماسی، نوێنەر و بەرێوەبەری هەرێمایەتی ژینگەیی نەتەوە یەكگرتووەكان ڕۆژئاوای ئاسیا

شارۆن سانگادۆرای، بەڕێوەبەری وڵات، ۆرڵد ڤیژن WVI، عێراق

توون بینەنس، سەرۆكی ڕزگاركردنی دیجلە

وائیل ئەل – ئەشهەب، سەرۆكی پرۆگرامی وڵاتی عێراق، UN-HABITAT، عێراق

زینە عەلی ئەحمەد، نوێنەری جێگر، پرۆگرامی گەشەپێدانی نەتەوە یەكگرتووەكان، عێراق