نووسينگه‌ى كاروبارى سياسى و شیکار
بڕیاری ئه‌نجومه‌نی ئاسایشی ژمارە ٢٥٢٢ لە ساڵی ٢٠٢٠ ئه‌ركی پێشكه‌شكردنی راوێژ وهاریكاری و پشتگیریکردنی گەل و حکومەتی عێراقی بە یونامی سپارد ، کە بریتین لە گفتوگۆی سیاسی گشتگیر و ئاشتبوونەوەی نیشتمانی و جڤاکی و یارمەتیدان لە بواری هەڵبژاردنەکان و دەستور و دایەلۆگی هەریمی و چاکسازی لە کەرتی ئاسایش و مافەکانی مرۆڤ (مافەکانی کەمینەکان و توندوتیژی سێکسی لەکاتی ململانێکان و پاراستنی مندالان و یەکسانی جێندەریی) و هەروەها کارکردن لەگەڵ تیمی نەتەوە یەکگرتووەکان لە عێراق لە چالاکییە مرۆیی و سەقامگیریی و گەشپیدەرەکان .
سەرەڕای بڕیارەکانی ژمارە ١٥٠٠ ساڵی (٢٠٠٣) و ١٥٤٦ ساڵی (٢٠٠٤) ئەنجومەنی ئاسایش ، ئەرکی پێڕاسپێردراو (ماندێت)ی نیردەکە ساڵانە بە دەستکاریەکی زۆر کەم نوێ دەکرێتەوە (بۆ نمونە هەموارکردنەوەی ساڵی ٢٠٢١ی بڕیاری ٢٥٧٦ی ئەنجوومەنی ئاسایش، چوارچێوەی ئەرکی پێسپێردراوی یونامی دەربارەی یارمەتیدانی هەلبژاردنەکان فراوان کرد، لە ئەگەری هەڵبژاردنی پەرلەمانی چاوەڕوانکرادا).
وە بە شێوەیەکی سەربەخۆ و بە گوێرەی بڕیاری ئەنجومەنی ئاسایش ژمارە ٢١٠٧ ساڵی (٢٠١٣) ، ئەم نێردەیە پشتگیری و ئاسانکاری و برەودان پێشکەش بە هەوڵەکانی عێراق دەکات بۆ دەستنیشانکردنی شوێنی هاونیشتمانییە کوەیتیە وون بووەکان و کەل و پەلەکان بە ئەرشیڤی نیشتمانیشەوە .
نووسینگەی كاروبار و شیکاریی سیاسیی یونامی به‌شێوه‌یه‌كی گشتی و به هه‌ماهه‌نگی چڕوپڕ له‌گه‌ڵ حكومه‌تی عیراق و ئەنجومەنی نوینەران و سه‌ركرده‌كانی توێژه‌كانی كۆمه‌ڵگای عێراقی و تیمی نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان لە عیراق و كۆمه‌ڵگه‌ی نێوده‌وڵه‌تی ئه‌ركی خۆی جێبه‌جێ ده‌كات.
ئه‌م نێرده‌یه كارمه‌ندی نێودەوڵەتی و خۆماڵی له به‌غداد و هه‌ولێر و كه‌ركوك و موسڵ و بەسڕا هه‌یه ، هەروەها لە ڕێگای کارمەندانی هەماهەنگسازەوە لەگەڵ هەموو پارێزگاکانی تر کار دەکات .
ئاشتەوایی نیشتمانیی و گفتوگۆ
لەوەتەی کارنامەی حکومەت پەسەند کراوە ، و کە دەستپێکردنی گفتوگۆیەکی نیشتمانی لەگەڵ هەموو تویژەکانی کۆمەڵگای عێراقی کردۆتە کاری هەرە لەپێشی خۆی، دەرفەتەکانی بەشداریکردنی سیاسی و هەوڵەکانی گفتوگۆی نیشتمانی گوڕو تینیان وەرگرتووە. سەرۆکایەتی لیژنەی ئاشتی و پێکەوە ژیانی جڤاکی سەر بە نووسینگەی سەرۆک وەزیران پەرۆشی خۆی دووپات کردەوە بۆ کارکردن لەگەڵ نێردەی یونامی بۆ جێبەجیکردنی و پشتگیریکردنی ئەو چالاکیانەی کە ئامانجیان ئاسانکاری کردنە بۆ گفتوگۆیەکی نیشتمانی گشتگیر.
بوارە سەرلیستەکانی حکومەت ، چارەسەرکردنی کێشە هەڵپەسێردراوەکانی کەرکوک و شەنگال و گەڕانەوەی ئاوارە نیوخۆییەکان و کەمینە پیکهاتەکان و کێشە خێڵەکییەکان دەگرێتەوە. ئەم بابەتانە خاڵی چوونە ژوورەوەی گرنگ بۆ بەشداریکردنی سیاسیانەی یونامی و هەوڵەکانی ئاشتەوایی نیشتمانی فەراهەم دەکات ، هاوتەریب لەگەڵ ماندێت و ستراتیجییە سەر لیستەکانی.
ئەوەی پەیوەستیشە بە کاروباری هەلبژاردنەکانەوە ، نووسینگەی کاروبار و شیکاریی سیاسی پشتگیری لە هەوڵەکانی نیازپاکی سەرکردایەتی نیردەکە دەکات لەگەڵ سەرکردە سیاسییەکانی نیشتمان بۆ هاریکاریکردن لە زامنکردنی بارودۆخێکی سەقامگیر بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنە نیشتمانییەکان.
بەشداریکردن لەگەڵ گەنجان و کەمینەکان
وەکو بەشێک لە پشتیگیرییەکانی بۆ عیراق لە بوارەکانی سەقامگیریی و ئاوەدانکردنەوە و ئاشتەوایی ، نیردەکە بە شێوەیەکی تایبەت ڕاسپێردراوە بە یارمەتیدانی حکومەتی عیراق بۆ دابینکردنی پێداویستییەکانی کەمینە ئتنی و ئاینییەکان وێڕای گەنجان و ئافرەتان و مندالان.
گەنجان:
لە ساڵانی ٢٠١٩-٢٠٢٠ ، یونامی بە هەماهەنگی لەگەڵ لێژنەی ئاشتی و پێکەوەژیانی جڤاکی و کۆمەڵەی ئەلئەمەل ١٨ سەکۆیکاری لە سەرتاسەری عێراق ، بە دروشمی "گەنجانی عێراق: پێشەنگ لە دایەلۆگ و سەقامگیریی" ڕێکخست.
بەشداربووان بریتی بوون لە خویندکاران و پیشەگەران و چالاکان و بێکاران ، تەمەنیشیان لە نیوان ١٨-٣٠ ساڵ بوو ، زیاتر لە ٣٠٠ یان کوڕ و ٢٠٠ یش کچ بوون . ئەم پرۆژەیە لە مانگی تشرینی دووەمی ٢٠٢٠ ، لە بەغدا بە کۆنفرانسی نیشتمانی گەنجان کۆتایی هات ، کە بەشداربووان تیایدا دەرەنجام و ڕاسپاردەکانی سەکۆیکارەکانیان پێشکەش بە بەرپرسە عێراقییەکانی بەشداربوو لە کۆنفرانسەکە کرد .
داواکاری و پەیامەکانی بەشداربووان بریتی بوون لە : گەنجان داخوازن گوێ لە دەنگیان بگیرێت و داوای قسەی زیاتر دەکەن لە بەڕێوەبردنی وڵاتەکەیان. ڕاسپاردەکانیش بابەتی جۆراوجۆری لەخۆ گرتبوو وەک : پتەوکردنی ڕۆڵی گەنجان لە پرۆسەکانی بریاردان ، برەودان بە بەشداریکردنی سیاسی گەنجان و بەتواناکردنیان لە ڕووی ئابوورییەوە، بەهێزکردنی سەروەری یاسا ، باشترکردنی دەرفەتە خۆجێیەکانی کارکردن و وەبەرهێنان ، کۆنترۆڵکردنی چەک لەلایەن حکومەت، بە تواناکردنی کچانی گەنج بۆ بەشداریپێکردنی زیاتری سیاسی و هەروەها پاراستنیان لە توندوتیژیی ناو خێزان ، پاراستنی ژینگە ، زاڵ بوون بەسەر ململانێ خێڵەکییەکان.
کەمینەکان:
زۆربەی هەرە زۆری کەمینە پێکهاتەکانی عیراق لە کریستیان و ئێزیدییەکان و جڤاکە ئاینییە بچوەکترەکانی وەک شەبەک و کاکەیی و بەهایی و سابیئە مەندائییەکان لە باکووری عێراق دەژین و بوونە ئامانجی سەرەکی تیرۆریستانی داعش لە سالانی ٢٠١٤-٢٠١٧ ، ڕووبەرووی کۆمەڵکوژیی و دەرکردن بوونەوە. تا ئێستاش زۆربەی کەمینەکان ئاوارەی هەرێمی کوردستانن و ژمارەیەکی کەمیان گوازراونەتەوە وڵاتە بیانییەکان. نەبوونی متمانە تا ئێستاش پاڵنەری پەیوەندییەکانە لە نێوان جڤاکەکان و بزاڤە سیاسییەکان.
ئەو کەمینانەی بەدەست گۆشەگیریی و نەبوونی ئاسایش دەناڵێنن ، بە شێوەیەک لە شێوەکان بە دوای کۆچ کردن دەگەڕێن ، ئەمەش دەبێتە سنووردارکردنی فرەڕەنگی عێراق .
بەشداری کردنی یونامی و تیمی نەتەوە یەکگرتووەکان لەگەڵ جڤاکەکانی کەمینەکان بۆ کەمکردنەوەی پەراوێزخستنی سیاسی و کۆمەڵایەتی و ئابوریانە ، لە کاتێکدا بەرژەوەندییەکان و سەرکردایەتییەکان و دامودەزگاکانیان دووچاری فشاری کۆمەڵێک هێزی ناوخۆیی و هەرێمی کێبڕکێکەری جۆراو جۆر دەبنەوە . هەروەها ئێمە ئاسانکاری دەکەین بۆ دایەلۆگێک لە نیوان خودی کەمینەکان لە پێناو پتەوکردنی پێکەوەهەڵکردنی ناوخۆیی لەنێو جڤاکی کەمینە تاکەکان کە تا ئێستا لاوازە.
سنووره ناوخۆییه كێشه‌له‌سه‌ره‌كان
بڕیاری ١٧٧٠ی ساڵی ٢٠٠٧، پرسی سنووره ناوخۆییه كێشه‌له‌سه‌رەكانی كرده چەقی ماندیتی یونامی . بە پشتبەستن بەوە ، نێردەکە بە شێوەیەکی چڕوپڕ لەگەڵ حکومەتی فیدڕاڵ و حکومەتی هەرێم کاردەکات لە پێناو پتەوکردنی ئاشتی و سەقامگیریی لە ناوچە کێشە لەسەرەکان بە دریژایی سنوورەکانی هەرێمی کوردستان و بەشەکانی تری عێراق. لە ساڵانی ٢٠١٧ و ٢٠١٨ چەند لێکۆڵینەوەیەک ئەنجامدرا و ڕادەستی حکومەتی فیدڕاڵ و حکومەتی هەرێمی کوردستان کرا . لێکوڵینەوەکان دەربارەی حکومداری و بەڕێوەبردن و هەلبژاردنەکان و گۆڕانکاری دیمۆگرافی دانیشتوان و ململانێ لەسەر زەوییەکان و جوڵەی دانیشتوان لە ناوچە کێشە لەسەرەکانی پارێزگاکانی نەنەوا و کەرکوک و دیالە و سەڵاحەدین بوو.
لێکۆڵینەوەکان چەندین ڕاسپاردەی پیشکەش کردووە کە ڕێگا خۆشکەرن بۆ بەشداریکردنی نێردەکە و نێوەندگیریی کردنی لەم بوارە بە پێی دەستوری عێراقی و هەروەها بۆ بەهێزکردنی ئاشتی و پێکەوە حیان لەم ناوچانە بە تایبەتیش کەرکوک و شەنگال.
کاروباری دەستوری
دوابەدوای سەرهەڵدانی ناڕەزایەتییەکان لە مانگی تشرینی یەکەمی ٢٠١٩ و ، وەکو هەوڵێکیش بۆ پیشاندانی بەدەنگەوەهاتنی داخوازییە میللیەکان لە پێناو پەیکەرێکی حکومڕانی و سیستەمێکی سیاسی کاریگەر تر و نوێنەرایەتی زۆرتر ، ئەنجومەنی نوێنەران و سەرۆکایەتی کۆمار و ئەنجومەنی نوێنەران دەستیان کردووە بە پرۆسەیەک بۆ پێداچوونەوەی دەستور، بۆ ئەم مەبەستە هەریەکێکیان لێژنەیەکی سەربەخۆی پێکهێناوە . نێردەکە پشتگیری تەکنیکی پێشکەش بە لێژنەکانی پێداچوونەوە دەکات و یارمەتی چاودێریکردنی پێشوەچوونە بەدیهاتووەکان دەکات و بژاردە و ڕاسپاردەش بۆ پرۆسەی چاکسازی دادەنێت. نووسینگەی کاروبار و شیکاریی سیاسی لە نزیکەوە لەگەڵ لێژنەکان کاردەکات و ڕەشنووسی ڕاپۆرتێکیشی پێشکەش کردووە کە تیایدا بژاردە و ڕاسپاردەکانی چاکسازی دەستوری دەستنیشان کردووە. ئەم ڕەشنووسە ئێستا لە بواری پێداچوونەوە دایە و تیشک دەخاتە سەر پێنج بواری سەرەکی : ١- سروشتی سیستەمی سیاسی . ٢- پەیوەندی نێوان پایتەخت و هەرێمەکان. ٣- چاکسازی لە بواری دادوەریی . ٤- بەهێزکردنی ئەو ئازدی و مافانەی دەستور زامنی کردوون . ٥- شێوە رێکارییەکانی هەموارکردنە دەستورییەکان.
یەکەی هاوبەشی شیکاریی
ئەم یەکەیە لەگەڵ بەشى کاروبار و شیکاری سیاسیدا تێکهەڵکێشراوە بۆ پشتگیریکردنى پلان و بڕیاردانەکانی نوێنەری تایبەتی سکرتێری گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان و تیمی سەرۆکایەتی نێردەکە. ئەرکە بنەڕەتییەکانى ئەم یەکەیە خزمەتکردنە وەک چەقێکى شیکاری بۆ تیمى نەتەوە یەکگرتووەکان و هەروەها دڵنیابوونیشە لە هاماهەنگى بۆ زانیارى و شێوازى شیکاری لەنێوان و لەناو تیمى نەتەوە یەکگرتووەکاندا لە عیراق لەگەڵ کۆکردنەوە و ئاوێتە کردنی زانیارییە فرە سەرچاوەکان و پێشهاتە سیاسى و کۆمەڵایەتى و ئاسایشى و مرۆییەکانیش بۆ بەرهەمهێنانى شیکارێکى ورد و تیروتەسەل لەگەڵ چەقخستنەسەر پێشبینى کردنى هەڕەشەی مامناوەند و درێژخایەنەکان کە رەنگە کار لە جێبەجێکردنى ئەرکى پێسپێردراو (ماندێت)ى نێردەکە بکەن. ئەم رۆڵەش بۆ هۆشداری و بەهاناوەچوونى پێشوەختە لەوپەڕى گرینگیدایە.
کاروباری هەرێمی و نێودەوڵەتی
حکومەتی عێراق چالاکانە بەدوای پتەوکردنی پەیوەندییەکانیەتی لەگەڵ هاوبەشیکارە نێودەوڵەتی و هەرێمییەکاندا، هەروەها دەیەویت پەیوەندییە ئابوریی و بازرگانیەکانی بەرەو پێش ببات و ئاسایش و سەقامگیریش لە عێراق و هەرێم باشتر بکات . حکومەت دووپاتی کردۆتەوە کە نایەوێت عێراق ببێتە گؤڕەپانێک بۆ ململانێیە هەرێمییەکان.
نووسینگەی کاروبار و شیکاریی سیاسی پشتگیری لەهەوڵە نیازپاکەکانی سەرکردایەتی نێردەکە دەکات بۆ ئاسانکاریکردنی گفتوگۆی هەریمی و هاریکارت لەسەر کیشەکانی ئاسایش و وزە و بازرگانی و ژینگە و ئاو و ژێرخان و تەندروستی گشتی و ئاوارە بوون.
یونامی لە بەجێهێنانی ئەم پەرپرسیارەتییە ، پشتگیری لە بوونی خۆی لە سەرتاسەی عێراق دەکات و هەروەها لە نووسینگەی هەماهەنگیشی لە تاران. بەرپرسە باڵاکانی ئەم نێردەیە سەردانی وڵاتانی دراوسێ و دورتریش دەکەن بۆ کۆبوونەوە لەگەڵ لایەنە پەوەندارە هەرێمی و نێودەوڵەتییەکان لە پێناو کۆکردنەوەی پشتگیری بۆ عێراق و بەتواناکردنەوەی وڵاتەکە بۆ ئەوەی تیشک بخاتە سەر پرسە ناوخۆییەکانی نەوەک بەرگەگرتنی تەنگژە هەرێمییەکان.